از قرن نوزدهم به بعد و در پی نظم ناشی از انقلاب صنعتی، سازمانیافتگی اجتماعی در خصوص زمان زندگی در شهرها شکل گرفت، به طوریکه تمام رفتارهای اجتماعی به دو بخش زمان کار و زمان فراغت یا به دو قطب مطلق مثبت و منفی تبدیل شد. تا پیش از دهه 60 که روندهای جهانی بر بازسازی شهرها و بازیابی توان اقتصادی متمرکز بود، زمان کار یا به عبارتی زمان روز، مهمترین زمان زندگی محسوب میشد و زمان فراغت یا زمان شب، زمانی بیهوده و باقیمانده از روز به شمار میرفت؛ اما محدودیتهای ساختار زمانی به وجود آمده از زندگی پر تلاطم شهری، توجهها را به منظور بهرهمندی بیشتر از زمانِ در اختیار، به حیات شبانه و تداوم زندگی جمعی در ساعات پس از کار روزانه معطوف ساخت. از سویی دیگر، با گذار از اقتصاد صنعتی به پساصنعتی، بازیابی توان اقتصادی شهرها دیگر وابسته به اقتصاد روز نبوده و ترویج اقتصاد شبانگاهی به باززندهسازی مراکز شهری کمک نموده و بستر حضور اجتماعی را فراهم میآورد که با در نظر گرفتن ظرفیت و توان منحصر به فرد هر جامعه، میتوان تهدیدهای ممکن را به فرصتها تبدیل کرد. پژوهش حاضر سعی دارد، اصول طراحانه و برنامهریزانه فضاهای شبانه شهری را که در یک دهه اخیر مورد توجه قرار گرفتهاست، بازشناسی نموده و مؤلفههای کیفی اثرگذار بر شکلگیری فضای شبانه و تطبیقپذیری راهبردهای توسعه شهر 24ساعته در بستر فرهنگی شهرهای ایرانی را با به جریان انداختن انگیزش حضورپذیری افراد در فضای شهری به عنوان اهداف اصلی دنبال میکند. بخش مرکزی شهر شیراز، در پی توسعه بی رویه بخشهای دیگر شهر و خروج جمعیت از بافت مرکزی به انزوای اجتماعی و اقتصادی رفتهاست. از اینرو، با بررسی کیفیتهای آفریننده سرزندگی و حضورپذیری به ویژه در زمان شب و تأکید بر تداوم زندگی شبانه در محدوده هدف، میتوان حیات اجتماعی را با در نظر گرفتن ابعاد مختلف اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و محیطی ارتقا داد.
واژههای كليدي: زمان شب، زندگی شبانه، فضای شهری، سرزندگی
فهرست مطالب
عنوان صفحه
فصل اول: کلیات تحقیق
1-1- مقدمه و طرح موضوع 2
1-2-طرح مسئله 3
1-2-1-اهمیت و ضرورت تحقیق 4
1-3-اهداف تحقیق 6
1-4-سوالات تحقیق 7
1-5-پیشینه تحقیق 7
1-6- روش تحقیق 15
1-7-مراحل تحقیق 16
1-8-روش و ابزار گردآوری اطلاعات 17
1-9- روش تجزیه و تحلیل اطلاعات 17
فصل دوم: مبانی نظری
بخش اول: مفاهیم و نظریهها 5
2-1- مفهوم «بعد زمان» در طراحی شهری 19
2-1-1- فضا و زمان: تعامل دوسویه 21
2-1-2- چرخه های زمان و سیر تکوین مفهوم آن 22
2-1-2-1- برآیند زمان خطی و زمان چرخهای 23
2-1-3- زمان روزمرگی 25
2-1-4- مدیریت زمان در فضاهای همگانی 26
2-1-6- فضاهای شهری عرصه ای برای زمانوارگی 30
2-1-7- دیدگاههای نظری پیرامون بُعد زمان 31
2-2- انگاره «شهر 24 ساعته» 32
2-2-1- پیشگامی شهرهای انگلیسی در زمینهی «شهر 24 ساعته» 34
2-2-1-1- عوامل استراتژیک رویکرد «شهر 24ساعته» 36
2-2-1-1- 1- طرح صدور مجوز 36
2-2-1-1-2- طرح خردهفروشی 37
2-2-1-1-3- طرح تشویق رستوران و کافههای خیابانی 38
2-2-1-1-4- طرح دوربینهای مداربسته(CCTV) و نورپردازی خیابان 39
2-2-1-1-5- طرح سکونت 39
2-3- کیفیت های آفرینندهی سرزندگی و حضورپذیری در اوقات شب 41
2-3-1- نقش فرهنگ در شکلگیری زندگی شبانه با تأکید بر خرده فرهنگهای بومی 44
2-3-1-1- عرصه جهانی شدن و شهرهای جهانی 45
2-3-1-2- برداشت پویا از فرهنگ شهری 47
2-3-1-3- همنشینی فرهنگ و زندگی شبانه با توجه به رویکرد «جامعه 24 ساعته» 48
2-3-1-4- جستجوی هویت فردی و جمعی در فضاهای شهری 49
2-3-1-5- جمعبندی 50
2-3-2- اقتصاد شامگاهی 50
2-3-2-1- پیشگامی انگلستان در توسعه اقتصاد شبانه 52
2-3-2-2- راهنمای ششم سیاست برنامهریزی(PPG6)ـ [مراکز شهری و
خرده فروشی] 54
2-3-2-3- اقتصاد خلاق، شهر خلاق 55
2-3-2-3-1- استفاده خلاق از زمان 57
2-3-2-4- تداوم رقابت سالم اقتصادی در اوقات شب 57
2-3-2-5- تحلیل ابزارهای جذب سرمایه 58
2-3-2-6- نگره ی سه جانبه تولید، تنظیم و مصرف در زندگی شبانه از
دیدگاه نظریه پردازان 61
2-3-2-7- باززنده سازی مراکز شهری و توسعه اقتصادی شبانه 63
2-3-2-8- سرگرمی های شهری و رقابت بنگاه های اقتصادی 64
2-3-2-9- توجه به صنعت توریسم و گردشگری 66
2-3-2-10- جمعبندی 68
2-3-3- منظر و سیمای شبانه با تأکید بر زمینه گرایی 68
2-3-3-1- بیان رابطه متناظر منظر و سیما 73
2-3-3-2- بارزه ها و ویژگی های فضای منعطف و همیشگی در شکل دهی به
سیمای شبانه 74
2-3-3-3- اهمیت تکنیک های نورپردازی در طراحی منظرشبانه شهری 76
2-3-3-4- جمعبندی 81
2-3-4- رابطه متقابل ایمنی و امنیت شهری با حضورپذیری 81
2-3-4-1- امنیت عمومی از طریق سرزندگی 82
2-3-4-2- امنیت، جامعه و تعاملات اجتماعی 84
2-3-4-3- جمعبندی 87
2-3-5- برنامه ریزی و مدیریت منسجم 87
2-4- نتیجهگیری کلی 89
2-5- مدل مفهومی 92
بخش دوم: تجارب جهانی، زندگی شبانه 3
2-6- مقدمه 93
2-7- سیدنی، استرالیا 94
2-8- مرکز لندن، انگلستان 98
2-9- فاطیما، پرتغال 105
2-10- مکه و مدینه، عربستان سعودی 107
2-11- جمعبندی 109
بخش سوم: ظرفیت پذیرش فضای شبانه در ایران 21
2-12- مقدمه 111
2-13- جایگاه شب در فرهنگ ایران 112
2-14- بازشناسی وجوهات مختلف فضای شبانه در ایران 114
2-14-1- فضای شبانه فرصتی برای اجتماعی شدن 114
2-14-2- فضای شبانه فرصتی برای زیارت 116
2-14-3- فضای شبانه فرصتی برای جذب گردشگر 118
2-15- جمعبندی 121
فصل سوم: روش شناسی تحقیق و پیشدرآمد محدوده طراحی
بخش اول: روش شناسی تحقیق 33
3-1- مقدمه 123
3-2- روش تحقیق 123
3-3- الگوی پیشنهادی مطالعات 126
بخش دوم: پیش درآمد محدوده طراحی 39
3-4- تعیین موقعیت سایت در مقیاسهای مختلف شهر 129
3-4-1- معرفی مرزهای محدوده طراحی 131
3-5- بررسی سیر تحول و دگردیسی بافت و فضا طی دوره های متوالی 133
3-6- شناخت ویژگیهای کالبدی 135
3-6-1- تحولات کالبدی تأثیرگذار بر ساختار و استخوانبندی بافت 137
3-6-1-1- طرح ویژه بینالحرمین 137
3-6-1-2- طرح توسعه حرم شاهچراغ 138
3-7- شناخت ویژگیهای دسترسی و ترافیک 142
3-8- شناخت ویژگیهای اجتماعی 144
3-9- شناخت ویژگیهای اقتصادی ـ فعالیتی 146
3-9-1- ارزیابی عملکرد منطقه تاریخی در مرکز تجاری شهر 147
3-9-2- سفرهای جذب شده به بافت تاریخی 148
3-9-3- جمعیت روز و شب در بافت تاریخی 149
3-10- بررسی اسناد فرادست در مقیاس شهر و حوزه فراگیر 151
3-10-1- طرح تفصیلی منطقه تاریخی شیراز 152
3-11- جمعبندی 153
فصل چهارم: بررسی و تحلیل
4-1- مقدمه 155
4-2- ارزیابی مؤلفههای کیفی در تدوین الگوی طراحی 155
4-2-1- لبههای فعال 156
4-2-1-1- فعالیت طبقه همکف 157
4-2-1-2- فعالیت طبقات غیر همکف 158
4-2-2- زمانبندی فعالیتی 159
4-2-3- صدور مجوز کار در زمان شب 161
4-2-4- ایمنی و امنیت 161
4-2-5- آسایش اقلیمی 164
4-2-6- نورپردازی و روشنایی در شب 165
4-2-7- حمل و نقل عمومی 168
4-2-7-1- دسترسی سواره 168
4-2-7-2- دسترسی پیاده 170
4-2-7-3- پارکینگ عمومی 171
4-2-8- همه شمولی 173
4-2-9- فضای سرگرمی 173
4-2-10- الگوهای رفتاری 173
4-2-10-1- سکانسبندی فعالیتی 175
4-2-11- ارزیابی مکان به روش Placecheck 176
4-2-12- تحلیل و ارزیابی ساختار محدوده پژوهش براساس روش یکپارچه SWOT 178
4-2-12-1- تحلیل نقاط قوت، فرصتها و قابلیتها در زمینههای اقتصادی،
اجتماعی، محیطی و فرهنگی 178
4-2-12-2- تحلیل نقاط ضعف و تهدیدها در زمینههای اقتصادی، اجتماعی،
محیطی و فرهنگی 179
4-2-13- تدوین اهداف، راهبرد و سیاستهای اجرایی با تأکید بر تقویت حیات شبانه 180
فصل پنجم: تدوین الگوی طراحی
5-1- مقدمه 186
5-2- استخوانبندی اصلی پیشنهادی 187
5-3- نمای سه بعدی از محدوده هدف 188
5-4- انتخاب ریزفضاها به منظور طراحی فضای شبانه 188
5-5- ریز فضای اول(خیابان کریمخان زند) 190
5-5-1- بازطراحی محور کریمخان زند 190
5-5-2- منظر پیشنهادی در روز و شب 191
5-5-3- فعالیتهای پیشنهادی 193
5-5-4- دیدهای ناظر از وضع پیشنهادی فضای شهری 194
5-5-5- ضوابط پیشنهادی 195
5-6- ریزفضای دوم(میدانگاه وکیل) 196
5-6-1- بازطراحی میدانگاه وکیل 196
5-6-2- منظر پیشنهادی در روز و شب 197
5-6-3- کاربری و جدارههای فعال پیشنهادی 198
5-6-4- دیدهای ناظر از وضع پیشنهادی فضای شهری 199
5-6-5- ضوابط پیشنهادی 200
5-7- ریزفضای سوم(پیادهراه احمدی) 201
5-7-1-بازطراحی محور احمدی 201
5-7-2- منظر پیشنهادی در روز و شب 202
5-7-3- کاربری و جدارههای فعال پیشنهادی 203
5-7-4- نمای پیشنهادی با تأکید بر جدارههای فعال در شب 204
5-7-5- ضوابط پیشنهادی 205
5-8- نتیجهگیری نهایی 206
منابع
منابع فارسی 207
منابع انگلیسی 211
پیوستها
پیوست شماره 1: 215
پیوست شماره 2: 227
چکیده و صفحه عنوان به انگلیسی
فهرست جدولها
عنوان صفحه
جدول 1-1- خلاصه ای از سوابق مطالعاتی مرتبط داخلی 12
جدول 1-2- خلاصه ای از سوابق مطالعاتی مرتبط خارجی 13
جدول 2 -1- جمعبندی دیدگاه صاحبنظران در زمینه بُعد زمان در طراحی شهری 32
جدول 2-2- دلایل اتخاذ رویکرد شهر بیستوچهار ساعته 36
جدول 2-3- پیشگامیهای شهر بیستوچهار ساعته به دست مراجع قدرت محلی 40
جدول 2-4- ابعاد موضوعی سرزندگی و زیستپذیری 43
جدول 2-5- انواع فضای زندگی شبانه از نگاه نظریهپردازان شهری 62
جدول 2-6- مقایسه نظریه شهرسازان در رابطه به منظر شهری 70
جدول 2-7- طبقهبندی نورپردازی در سه سطح کلان، میانی و خرد و تأکید بر
رویکردهای هرکدام 80
جدول 2-8- چشمانداز شهر سیدنی تا افق 2030 میلادی 95
جدول 2-9- عوامل مؤثر در توسعه اقتصاد شبانه شهر لندن؛ مسائل و ایدهها 102
جدول 2-10- عناصر تشکیلدهنده فضای شهری و توسعه گردشگری ایران 119
جدول 3-1- نام، موقعیت و عملکرد اولیه آثار تاریخی منطقه تاریخی ـ فرهنگی شیراز 136
جدول 3-2- مسائل کاهش کیفیتهای اجتماعی 145
جدول 3-3- مقایسه سهم فعالیتی منطقه تاریخی به نسبت سایر مناطق پهنه مرکزی
شهر شیراز 146
جدول 3-4- نقش منطقه تاریخی و عملکردهای اصلی آن در شهر شیراز 147
جدول 4-1- مفاهیم، نمادها و علائم شاخص ضریب راحتی 165
جدول 4-2- تحلیل پارامترها به روش مکانسنجی 177
جدول 4-3- تحلیل نقاط قوت، فرصتها و قابلیتها در زمینههای اقتصادی، اجتماعی،
محیطی و فرهنگی 178
جدول 4-4 تحلیل نقاط ضعف و تهدیدها در زمینههای اقتصادی، اجتماعی، محیطی و
فرهنگی 180
جدول 4-5- اهداف، راهبردها و سیاست های اجرایی 182
فهرست شکلها
عنوان صفحه
شکل2-1- فضا و زمان، تعاملی دوسویه 21
شکل2-2- زمان«مارپیچی» تلفیقی از زمان مستدیر و خطی 24
شکل2-3- نمای شماتیک ادراک زمانی از گذشته، حال و آینده 25
شکل2-4- رابطه متقابل فعالیت، فضا و زمان؛ جریان فعالیتها در فضا و زمان خاص 27
شکل2-5- سازمان اجتماعی زمان و رابطهی فعالیت در نظم فضا ـ زمان 27
شکل2-6- عوامل مؤثر در ماهیت و چگونگی فعالیتهای صورت گرفته در فضاهای
شهری 45
شکل2-7- الگوی سه سطحی از مقوله فرهنگ شهری 48
شکل2-8- عناصر سهگانه برنامهریزی فرهنگی در راستای تحقق جامعه بیست و چهار
ساعته 49
شکل2-9- دیاگرام رابطهی پیچیده و پویا بین فاکتورهای اصلی فعالیتهای شبانه 54
شکل2-10- داراییهای شهر خلاق 56
شکل2-11- نمای الگووار ساختار یک شهر خلاق و مؤلفههای آن 56
شکل2-12- محورهای منطق تجاری سازی در فرآیند بازتولید اقتصاد شهری 59
شکل2-13- کنش و واکنش عناصر جریانهای اصلی مصرفگرایی در شهر 60
شکل2-14- جایگاه منظر شهری در تعامل میان انسان و محیط 72
شکل2-15- منظر یکی از عوامل و اجزای اصلی تشکیلدهنده سیمای شهری 74
شکل2-16- نمایش گرافیکی ارتباط بین کیفیت فضای بیرون و فعالیتهای بیرونی 75
شکل2-17- فضای شهری منعطف تابع شرایط کالبدی و فعالیتی محیط شهری است 77
شکل2-18- عملکردهای مؤثر نورپردازی شبانه در فضای شهری 79
شکل2-19- نمایش شماتیک ارتباط بصری ساکنان و فضای خیابان 84
شکل2-20- عناصر حیاتی رابطهی بین ساختار شهر، حس جهتیابی و احساس
امنیت 85
شکل2-21- اصول پیشگیری از جرم مبتنی بر طراحی محیطی و پتانسیلهای ارتقای
کیفیت محیطی 86
شکل2-22- تراکم اشتغال در رستورانها و مکانهای مجوزدار لندن 99
شکل2-23- تراکم اشتغال در بخش هنر، فرهنگ و سرگرمی لندن 99
شکل2-24- تراکم اشتغال اقتصاد عصرگاهی لندن 100
شکل2-25- تمرکز اصلی بر اقتصاد عصرگاهی لندن 100
شکل2-26- زیارتگاه فاطیما در شهر فاطیما و ارتباط آن با فرم شهری محله 106
شکل2-27- شاخصهای اجتماعی مؤثر در ارتقای منظر شبانه 116
شکل3-1- ساختار شهر در دورههای مختلف و عناصر اصلی آن 134
شکل4-1- هفت ویژگی جوامع پایدار در ارتباط با پیشگیری از جرم و افزایش ضریب
امنیت 162
شکل4-2- راهبردهای مرتبط با هدف افزایش ایمنی و امنیت اجتماعی 162
فهرست نمودارها
عنوان صفحه
نمودار 1-1- عوامل شکل دهنده به فضای عمومی برگرفته از فرهنگ 9
نمودار 1-2- مراحل انجام پژوهش 16
نمودار 2-1- «روح زمانه» به عنوان برآیندی از تمام ویژگیهای حاکم بر هر زمانه 29
نمودار 2-2- نقاط جدا افتاده در شبانگاه، جرائم را بیشتر میکنند 82
نمودار 2-3- جمعبست مبانی نظری در نگاه کلی 91
نمودار 2-4- مدل مفهومی مؤلفههای کیفی اثرگذار بر شکلگیری حیات شبانه 92
نمودار 2-5- تفکیک تعداد مشاغل باز بر حسب زمان در شهر سیدنی 97
نمودار 2-6- نمایش ریتم شهر لندن در نظام زمانی 101
نمودار 2-7- همپوشانی جنبههای متعدد در گسترش زندگی شبانه نمونههای موردی 110
نمودار 3-1- چارچوب روش تحقیق 125
نمودار 3-2- فرآیند طراحی محدوده هدف 128
نمودار 4-1- نمایش ریتم زمانی محدوده هدف در بازه زمانی شبانه روز 160
فهرست تصویرها
عنوان صفحه
تصویر2-1- میدان التحریر شهر قاهره 30
تصویر2-2- خیابان وال استریت شهر نیویورک 30
تصویر2-3- طرح خردهفروشی در مرکز Hayes شهر کاردیف 37
تصویر2-4- انگیزش فعالیت کافهها و رستورانهای خیابانی و اثرگذاری در اقتصاد شهر
در اوقات شب 38
تصویر2-5- نصب دوربینهای مداربسته در فضاهای شهری و طرح نورپردازی معابر
و خیابانهای شهری 39
تصویر2-6- بازگشت جمعیت به مرکز شهر از طریق استفادهی مجدد ساختمانها 40
تصویر2-7- اقتصاد شبانه شهری 51
تصویر2-8- نقش سبک زندگی جوامع در توسعه و شکلگیری زندگی شبانه شهری 52
تصویر2-9- مراکز شهری با رویکرد بازآفرینی شهری از دهه 1990 به بعد 64
تصویر2-10- حوزهی اوقات فراغت 66
تصویر2-11- محله چینیها در لندن و سیمای شبانه شهر تورنتو، کانادا 73
تصویر2-12- میدان ترافالگار، لندن 73
تصویر2-13-روشنایی ترئینی 79
تصویر2-14- روشنایی عمومی 79
تصویر2-15- نورپردازی مناسبتی 79
تصویر2-16- نورپردازی تأکیدی 79
تصویر2-17- سیمای شبانه شهر سیدنی، استرالیا 96
تصویر2-18- نمایی از مرکز اقتصادی شهر لندن در شب 105
تصویر2-19- رودخانه تیمز و چشم لندن 105
تصویر2-20-میدان آکسفورد لندن در شب 105
تصویر2-21- لندن مرکزی در شب 105
تصویر2-22- فاطیما، 2014 107
تصویر2-23- فعالیتهای شبانه در شهر فاطیما 107
تصویر2-24- مسجدالحرام در مکه، عربستان سعودی 108
تصویر2-25- طرح توسعه مکه 108
تصویر2-26- مسجدالنبی در مدینه، عربستان سعودی 108
تصویر2-27- بازار سوق در مدینه 108
تصویر2-28- پاسداشت آیین شب یلدا 113
تصویر2-29- برگزاری مراسم شب قدر 113
تصویر2-30- خیابانها بستر حضور و برپایی گردهماییها 113
تصویر2-31- برگزاری مراسم شب چهارشنبهسوری 113
تصویر2-32- سیمای شبانه حرم امام رضا(ع) 118
تصویر2-33- سیمای شبانه حرم شاهچراغ(ع) 118
تصویر3-1- موقعیت پروژه بینالحرمین از سال 1375 138
تصویر3-2- سیر تحول کالبدی شاهچراغ بین دهه 20 تا 90 ه.ش 140
تصویر3-3- مقایسه فعالیتهای روز و شب در ماههای مختلف و ساعات مختلف 150
تصویر4-1- فعالیت لبههای فعال در خیابانهای اصلی محدوده هدف 157
تصویر4-2- فعالیت طبقات غیر همکف؛ خیابان احمدی 158
تصویر4-3- وضعیت نورپردازی و روشنایی در شب محدوده هدف 166
فهرست نقشهها
عنوان صفحه
نقشه 1-1- مرزبندی محدوده مطالعاتی 6
نقشه 3-1- موقعیت سایت طراحی در مقیاسهای شهر و حوزه فراگیر تأثیرگذار 130
نقشه 3-2- موقعیت سایت طراحی در مقیاس حوزه بلافصل 131
نقشه 3-3- نقشه توده و فضای وضع موجود 132
نقشه 3-4- پلان طراحی پروژه بینالحرمین 138
نقشه 3-5- طرح توسعه و احیای مجموعه شاهچراغ شیراز 140
نقشه 3-6- برداشت کاربریهای وضع موجود محدوده هدف 141
نقشه 3-7- برداشت دسترسی وضع موجود محدوده هدف 143
نقشه 3-8- طرح تفصیلی منطقه تاریخی شهر شیراز 153
نقشه 4-1- نمایش جدارههای فعال و منفعل در فعالیت طبقه همکف 159
نقشه 4-2- سنجش امنیت بافت محدوده هدف 163
نقشه 4-3- تحلیل فضاهای بالقوه نورپردازی در محدوده هدف 167
نقشه 4-4- طرح احداث خیابان 9 دی مصوبه کمیسیون ماده پنج شهرداری شیراز 169
نقشه 4-5- وضعیت دسترسی پیاده در بافت تاریخی و محدوده مورد مطالعه 170
نقشه 4-6- وضعیت حمل و نقل عمومی در وضع موجود 172
نقشه 4-7- نمایش الگوهای رفتاری و بررسی تفاوتهای آن در طول روز و شب از
یک روز هفته 174
نقشه 4-8- سکانس بندی فعالیتی وضع موجود در محدوده هدف 175
نقشه 5-1- استخوانبندی اصلی پیشنهادی محدوده مورد مطالعه 187
نقشه 5-2- جانمایی ریزفضاهای طراحی در محدوده هدف
واژههای كليدي: زمان شب، زندگی شبانه، فضای شهری، سرزندگی
فهرست مطالب
عنوان صفحه
فصل اول: کلیات تحقیق
1-1- مقدمه و طرح موضوع 2
1-2-طرح مسئله 3
1-2-1-اهمیت و ضرورت تحقیق 4
1-3-اهداف تحقیق 6
1-4-سوالات تحقیق 7
1-5-پیشینه تحقیق 7
1-6- روش تحقیق 15
1-7-مراحل تحقیق 16
1-8-روش و ابزار گردآوری اطلاعات 17
1-9- روش تجزیه و تحلیل اطلاعات 17
فصل دوم: مبانی نظری
بخش اول: مفاهیم و نظریهها 5
2-1- مفهوم «بعد زمان» در طراحی شهری 19
2-1-1- فضا و زمان: تعامل دوسویه 21
2-1-2- چرخه های زمان و سیر تکوین مفهوم آن 22
2-1-2-1- برآیند زمان خطی و زمان چرخهای 23
2-1-3- زمان روزمرگی 25
2-1-4- مدیریت زمان در فضاهای همگانی 26
2-1-6- فضاهای شهری عرصه ای برای زمانوارگی 30
2-1-7- دیدگاههای نظری پیرامون بُعد زمان 31
2-2- انگاره «شهر 24 ساعته» 32
2-2-1- پیشگامی شهرهای انگلیسی در زمینهی «شهر 24 ساعته» 34
2-2-1-1- عوامل استراتژیک رویکرد «شهر 24ساعته» 36
2-2-1-1- 1- طرح صدور مجوز 36
2-2-1-1-2- طرح خردهفروشی 37
2-2-1-1-3- طرح تشویق رستوران و کافههای خیابانی 38
2-2-1-1-4- طرح دوربینهای مداربسته(CCTV) و نورپردازی خیابان 39
2-2-1-1-5- طرح سکونت 39
2-3- کیفیت های آفرینندهی سرزندگی و حضورپذیری در اوقات شب 41
2-3-1- نقش فرهنگ در شکلگیری زندگی شبانه با تأکید بر خرده فرهنگهای بومی 44
2-3-1-1- عرصه جهانی شدن و شهرهای جهانی 45
2-3-1-2- برداشت پویا از فرهنگ شهری 47
2-3-1-3- همنشینی فرهنگ و زندگی شبانه با توجه به رویکرد «جامعه 24 ساعته» 48
2-3-1-4- جستجوی هویت فردی و جمعی در فضاهای شهری 49
2-3-1-5- جمعبندی 50
2-3-2- اقتصاد شامگاهی 50
2-3-2-1- پیشگامی انگلستان در توسعه اقتصاد شبانه 52
2-3-2-2- راهنمای ششم سیاست برنامهریزی(PPG6)ـ [مراکز شهری و
خرده فروشی] 54
2-3-2-3- اقتصاد خلاق، شهر خلاق 55
2-3-2-3-1- استفاده خلاق از زمان 57
2-3-2-4- تداوم رقابت سالم اقتصادی در اوقات شب 57
2-3-2-5- تحلیل ابزارهای جذب سرمایه 58
2-3-2-6- نگره ی سه جانبه تولید، تنظیم و مصرف در زندگی شبانه از
دیدگاه نظریه پردازان 61
2-3-2-7- باززنده سازی مراکز شهری و توسعه اقتصادی شبانه 63
2-3-2-8- سرگرمی های شهری و رقابت بنگاه های اقتصادی 64
2-3-2-9- توجه به صنعت توریسم و گردشگری 66
2-3-2-10- جمعبندی 68
2-3-3- منظر و سیمای شبانه با تأکید بر زمینه گرایی 68
2-3-3-1- بیان رابطه متناظر منظر و سیما 73
2-3-3-2- بارزه ها و ویژگی های فضای منعطف و همیشگی در شکل دهی به
سیمای شبانه 74
2-3-3-3- اهمیت تکنیک های نورپردازی در طراحی منظرشبانه شهری 76
2-3-3-4- جمعبندی 81
2-3-4- رابطه متقابل ایمنی و امنیت شهری با حضورپذیری 81
2-3-4-1- امنیت عمومی از طریق سرزندگی 82
2-3-4-2- امنیت، جامعه و تعاملات اجتماعی 84
2-3-4-3- جمعبندی 87
2-3-5- برنامه ریزی و مدیریت منسجم 87
2-4- نتیجهگیری کلی 89
2-5- مدل مفهومی 92
بخش دوم: تجارب جهانی، زندگی شبانه 3
2-6- مقدمه 93
2-7- سیدنی، استرالیا 94
2-8- مرکز لندن، انگلستان 98
2-9- فاطیما، پرتغال 105
2-10- مکه و مدینه، عربستان سعودی 107
2-11- جمعبندی 109
بخش سوم: ظرفیت پذیرش فضای شبانه در ایران 21
2-12- مقدمه 111
2-13- جایگاه شب در فرهنگ ایران 112
2-14- بازشناسی وجوهات مختلف فضای شبانه در ایران 114
2-14-1- فضای شبانه فرصتی برای اجتماعی شدن 114
2-14-2- فضای شبانه فرصتی برای زیارت 116
2-14-3- فضای شبانه فرصتی برای جذب گردشگر 118
2-15- جمعبندی 121
فصل سوم: روش شناسی تحقیق و پیشدرآمد محدوده طراحی
بخش اول: روش شناسی تحقیق 33
3-1- مقدمه 123
3-2- روش تحقیق 123
3-3- الگوی پیشنهادی مطالعات 126
بخش دوم: پیش درآمد محدوده طراحی 39
3-4- تعیین موقعیت سایت در مقیاسهای مختلف شهر 129
3-4-1- معرفی مرزهای محدوده طراحی 131
3-5- بررسی سیر تحول و دگردیسی بافت و فضا طی دوره های متوالی 133
3-6- شناخت ویژگیهای کالبدی 135
3-6-1- تحولات کالبدی تأثیرگذار بر ساختار و استخوانبندی بافت 137
3-6-1-1- طرح ویژه بینالحرمین 137
3-6-1-2- طرح توسعه حرم شاهچراغ 138
3-7- شناخت ویژگیهای دسترسی و ترافیک 142
3-8- شناخت ویژگیهای اجتماعی 144
3-9- شناخت ویژگیهای اقتصادی ـ فعالیتی 146
3-9-1- ارزیابی عملکرد منطقه تاریخی در مرکز تجاری شهر 147
3-9-2- سفرهای جذب شده به بافت تاریخی 148
3-9-3- جمعیت روز و شب در بافت تاریخی 149
3-10- بررسی اسناد فرادست در مقیاس شهر و حوزه فراگیر 151
3-10-1- طرح تفصیلی منطقه تاریخی شیراز 152
3-11- جمعبندی 153
فصل چهارم: بررسی و تحلیل
4-1- مقدمه 155
4-2- ارزیابی مؤلفههای کیفی در تدوین الگوی طراحی 155
4-2-1- لبههای فعال 156
4-2-1-1- فعالیت طبقه همکف 157
4-2-1-2- فعالیت طبقات غیر همکف 158
4-2-2- زمانبندی فعالیتی 159
4-2-3- صدور مجوز کار در زمان شب 161
4-2-4- ایمنی و امنیت 161
4-2-5- آسایش اقلیمی 164
4-2-6- نورپردازی و روشنایی در شب 165
4-2-7- حمل و نقل عمومی 168
4-2-7-1- دسترسی سواره 168
4-2-7-2- دسترسی پیاده 170
4-2-7-3- پارکینگ عمومی 171
4-2-8- همه شمولی 173
4-2-9- فضای سرگرمی 173
4-2-10- الگوهای رفتاری 173
4-2-10-1- سکانسبندی فعالیتی 175
4-2-11- ارزیابی مکان به روش Placecheck 176
4-2-12- تحلیل و ارزیابی ساختار محدوده پژوهش براساس روش یکپارچه SWOT 178
4-2-12-1- تحلیل نقاط قوت، فرصتها و قابلیتها در زمینههای اقتصادی،
اجتماعی، محیطی و فرهنگی 178
4-2-12-2- تحلیل نقاط ضعف و تهدیدها در زمینههای اقتصادی، اجتماعی،
محیطی و فرهنگی 179
4-2-13- تدوین اهداف، راهبرد و سیاستهای اجرایی با تأکید بر تقویت حیات شبانه 180
فصل پنجم: تدوین الگوی طراحی
5-1- مقدمه 186
5-2- استخوانبندی اصلی پیشنهادی 187
5-3- نمای سه بعدی از محدوده هدف 188
5-4- انتخاب ریزفضاها به منظور طراحی فضای شبانه 188
5-5- ریز فضای اول(خیابان کریمخان زند) 190
5-5-1- بازطراحی محور کریمخان زند 190
5-5-2- منظر پیشنهادی در روز و شب 191
5-5-3- فعالیتهای پیشنهادی 193
5-5-4- دیدهای ناظر از وضع پیشنهادی فضای شهری 194
5-5-5- ضوابط پیشنهادی 195
5-6- ریزفضای دوم(میدانگاه وکیل) 196
5-6-1- بازطراحی میدانگاه وکیل 196
5-6-2- منظر پیشنهادی در روز و شب 197
5-6-3- کاربری و جدارههای فعال پیشنهادی 198
5-6-4- دیدهای ناظر از وضع پیشنهادی فضای شهری 199
5-6-5- ضوابط پیشنهادی 200
5-7- ریزفضای سوم(پیادهراه احمدی) 201
5-7-1-بازطراحی محور احمدی 201
5-7-2- منظر پیشنهادی در روز و شب 202
5-7-3- کاربری و جدارههای فعال پیشنهادی 203
5-7-4- نمای پیشنهادی با تأکید بر جدارههای فعال در شب 204
5-7-5- ضوابط پیشنهادی 205
5-8- نتیجهگیری نهایی 206
منابع
منابع فارسی 207
منابع انگلیسی 211
پیوستها
پیوست شماره 1: 215
پیوست شماره 2: 227
چکیده و صفحه عنوان به انگلیسی
فهرست جدولها
عنوان صفحه
جدول 1-1- خلاصه ای از سوابق مطالعاتی مرتبط داخلی 12
جدول 1-2- خلاصه ای از سوابق مطالعاتی مرتبط خارجی 13
جدول 2 -1- جمعبندی دیدگاه صاحبنظران در زمینه بُعد زمان در طراحی شهری 32
جدول 2-2- دلایل اتخاذ رویکرد شهر بیستوچهار ساعته 36
جدول 2-3- پیشگامیهای شهر بیستوچهار ساعته به دست مراجع قدرت محلی 40
جدول 2-4- ابعاد موضوعی سرزندگی و زیستپذیری 43
جدول 2-5- انواع فضای زندگی شبانه از نگاه نظریهپردازان شهری 62
جدول 2-6- مقایسه نظریه شهرسازان در رابطه به منظر شهری 70
جدول 2-7- طبقهبندی نورپردازی در سه سطح کلان، میانی و خرد و تأکید بر
رویکردهای هرکدام 80
جدول 2-8- چشمانداز شهر سیدنی تا افق 2030 میلادی 95
جدول 2-9- عوامل مؤثر در توسعه اقتصاد شبانه شهر لندن؛ مسائل و ایدهها 102
جدول 2-10- عناصر تشکیلدهنده فضای شهری و توسعه گردشگری ایران 119
جدول 3-1- نام، موقعیت و عملکرد اولیه آثار تاریخی منطقه تاریخی ـ فرهنگی شیراز 136
جدول 3-2- مسائل کاهش کیفیتهای اجتماعی 145
جدول 3-3- مقایسه سهم فعالیتی منطقه تاریخی به نسبت سایر مناطق پهنه مرکزی
شهر شیراز 146
جدول 3-4- نقش منطقه تاریخی و عملکردهای اصلی آن در شهر شیراز 147
جدول 4-1- مفاهیم، نمادها و علائم شاخص ضریب راحتی 165
جدول 4-2- تحلیل پارامترها به روش مکانسنجی 177
جدول 4-3- تحلیل نقاط قوت، فرصتها و قابلیتها در زمینههای اقتصادی، اجتماعی،
محیطی و فرهنگی 178
جدول 4-4 تحلیل نقاط ضعف و تهدیدها در زمینههای اقتصادی، اجتماعی، محیطی و
فرهنگی 180
جدول 4-5- اهداف، راهبردها و سیاست های اجرایی 182
فهرست شکلها
عنوان صفحه
شکل2-1- فضا و زمان، تعاملی دوسویه 21
شکل2-2- زمان«مارپیچی» تلفیقی از زمان مستدیر و خطی 24
شکل2-3- نمای شماتیک ادراک زمانی از گذشته، حال و آینده 25
شکل2-4- رابطه متقابل فعالیت، فضا و زمان؛ جریان فعالیتها در فضا و زمان خاص 27
شکل2-5- سازمان اجتماعی زمان و رابطهی فعالیت در نظم فضا ـ زمان 27
شکل2-6- عوامل مؤثر در ماهیت و چگونگی فعالیتهای صورت گرفته در فضاهای
شهری 45
شکل2-7- الگوی سه سطحی از مقوله فرهنگ شهری 48
شکل2-8- عناصر سهگانه برنامهریزی فرهنگی در راستای تحقق جامعه بیست و چهار
ساعته 49
شکل2-9- دیاگرام رابطهی پیچیده و پویا بین فاکتورهای اصلی فعالیتهای شبانه 54
شکل2-10- داراییهای شهر خلاق 56
شکل2-11- نمای الگووار ساختار یک شهر خلاق و مؤلفههای آن 56
شکل2-12- محورهای منطق تجاری سازی در فرآیند بازتولید اقتصاد شهری 59
شکل2-13- کنش و واکنش عناصر جریانهای اصلی مصرفگرایی در شهر 60
شکل2-14- جایگاه منظر شهری در تعامل میان انسان و محیط 72
شکل2-15- منظر یکی از عوامل و اجزای اصلی تشکیلدهنده سیمای شهری 74
شکل2-16- نمایش گرافیکی ارتباط بین کیفیت فضای بیرون و فعالیتهای بیرونی 75
شکل2-17- فضای شهری منعطف تابع شرایط کالبدی و فعالیتی محیط شهری است 77
شکل2-18- عملکردهای مؤثر نورپردازی شبانه در فضای شهری 79
شکل2-19- نمایش شماتیک ارتباط بصری ساکنان و فضای خیابان 84
شکل2-20- عناصر حیاتی رابطهی بین ساختار شهر، حس جهتیابی و احساس
امنیت 85
شکل2-21- اصول پیشگیری از جرم مبتنی بر طراحی محیطی و پتانسیلهای ارتقای
کیفیت محیطی 86
شکل2-22- تراکم اشتغال در رستورانها و مکانهای مجوزدار لندن 99
شکل2-23- تراکم اشتغال در بخش هنر، فرهنگ و سرگرمی لندن 99
شکل2-24- تراکم اشتغال اقتصاد عصرگاهی لندن 100
شکل2-25- تمرکز اصلی بر اقتصاد عصرگاهی لندن 100
شکل2-26- زیارتگاه فاطیما در شهر فاطیما و ارتباط آن با فرم شهری محله 106
شکل2-27- شاخصهای اجتماعی مؤثر در ارتقای منظر شبانه 116
شکل3-1- ساختار شهر در دورههای مختلف و عناصر اصلی آن 134
شکل4-1- هفت ویژگی جوامع پایدار در ارتباط با پیشگیری از جرم و افزایش ضریب
امنیت 162
شکل4-2- راهبردهای مرتبط با هدف افزایش ایمنی و امنیت اجتماعی 162
فهرست نمودارها
عنوان صفحه
نمودار 1-1- عوامل شکل دهنده به فضای عمومی برگرفته از فرهنگ 9
نمودار 1-2- مراحل انجام پژوهش 16
نمودار 2-1- «روح زمانه» به عنوان برآیندی از تمام ویژگیهای حاکم بر هر زمانه 29
نمودار 2-2- نقاط جدا افتاده در شبانگاه، جرائم را بیشتر میکنند 82
نمودار 2-3- جمعبست مبانی نظری در نگاه کلی 91
نمودار 2-4- مدل مفهومی مؤلفههای کیفی اثرگذار بر شکلگیری حیات شبانه 92
نمودار 2-5- تفکیک تعداد مشاغل باز بر حسب زمان در شهر سیدنی 97
نمودار 2-6- نمایش ریتم شهر لندن در نظام زمانی 101
نمودار 2-7- همپوشانی جنبههای متعدد در گسترش زندگی شبانه نمونههای موردی 110
نمودار 3-1- چارچوب روش تحقیق 125
نمودار 3-2- فرآیند طراحی محدوده هدف 128
نمودار 4-1- نمایش ریتم زمانی محدوده هدف در بازه زمانی شبانه روز 160
فهرست تصویرها
عنوان صفحه
تصویر2-1- میدان التحریر شهر قاهره 30
تصویر2-2- خیابان وال استریت شهر نیویورک 30
تصویر2-3- طرح خردهفروشی در مرکز Hayes شهر کاردیف 37
تصویر2-4- انگیزش فعالیت کافهها و رستورانهای خیابانی و اثرگذاری در اقتصاد شهر
در اوقات شب 38
تصویر2-5- نصب دوربینهای مداربسته در فضاهای شهری و طرح نورپردازی معابر
و خیابانهای شهری 39
تصویر2-6- بازگشت جمعیت به مرکز شهر از طریق استفادهی مجدد ساختمانها 40
تصویر2-7- اقتصاد شبانه شهری 51
تصویر2-8- نقش سبک زندگی جوامع در توسعه و شکلگیری زندگی شبانه شهری 52
تصویر2-9- مراکز شهری با رویکرد بازآفرینی شهری از دهه 1990 به بعد 64
تصویر2-10- حوزهی اوقات فراغت 66
تصویر2-11- محله چینیها در لندن و سیمای شبانه شهر تورنتو، کانادا 73
تصویر2-12- میدان ترافالگار، لندن 73
تصویر2-13-روشنایی ترئینی 79
تصویر2-14- روشنایی عمومی 79
تصویر2-15- نورپردازی مناسبتی 79
تصویر2-16- نورپردازی تأکیدی 79
تصویر2-17- سیمای شبانه شهر سیدنی، استرالیا 96
تصویر2-18- نمایی از مرکز اقتصادی شهر لندن در شب 105
تصویر2-19- رودخانه تیمز و چشم لندن 105
تصویر2-20-میدان آکسفورد لندن در شب 105
تصویر2-21- لندن مرکزی در شب 105
تصویر2-22- فاطیما، 2014 107
تصویر2-23- فعالیتهای شبانه در شهر فاطیما 107
تصویر2-24- مسجدالحرام در مکه، عربستان سعودی 108
تصویر2-25- طرح توسعه مکه 108
تصویر2-26- مسجدالنبی در مدینه، عربستان سعودی 108
تصویر2-27- بازار سوق در مدینه 108
تصویر2-28- پاسداشت آیین شب یلدا 113
تصویر2-29- برگزاری مراسم شب قدر 113
تصویر2-30- خیابانها بستر حضور و برپایی گردهماییها 113
تصویر2-31- برگزاری مراسم شب چهارشنبهسوری 113
تصویر2-32- سیمای شبانه حرم امام رضا(ع) 118
تصویر2-33- سیمای شبانه حرم شاهچراغ(ع) 118
تصویر3-1- موقعیت پروژه بینالحرمین از سال 1375 138
تصویر3-2- سیر تحول کالبدی شاهچراغ بین دهه 20 تا 90 ه.ش 140
تصویر3-3- مقایسه فعالیتهای روز و شب در ماههای مختلف و ساعات مختلف 150
تصویر4-1- فعالیت لبههای فعال در خیابانهای اصلی محدوده هدف 157
تصویر4-2- فعالیت طبقات غیر همکف؛ خیابان احمدی 158
تصویر4-3- وضعیت نورپردازی و روشنایی در شب محدوده هدف 166
فهرست نقشهها
عنوان صفحه
نقشه 1-1- مرزبندی محدوده مطالعاتی 6
نقشه 3-1- موقعیت سایت طراحی در مقیاسهای شهر و حوزه فراگیر تأثیرگذار 130
نقشه 3-2- موقعیت سایت طراحی در مقیاس حوزه بلافصل 131
نقشه 3-3- نقشه توده و فضای وضع موجود 132
نقشه 3-4- پلان طراحی پروژه بینالحرمین 138
نقشه 3-5- طرح توسعه و احیای مجموعه شاهچراغ شیراز 140
نقشه 3-6- برداشت کاربریهای وضع موجود محدوده هدف 141
نقشه 3-7- برداشت دسترسی وضع موجود محدوده هدف 143
نقشه 3-8- طرح تفصیلی منطقه تاریخی شهر شیراز 153
نقشه 4-1- نمایش جدارههای فعال و منفعل در فعالیت طبقه همکف 159
نقشه 4-2- سنجش امنیت بافت محدوده هدف 163
نقشه 4-3- تحلیل فضاهای بالقوه نورپردازی در محدوده هدف 167
نقشه 4-4- طرح احداث خیابان 9 دی مصوبه کمیسیون ماده پنج شهرداری شیراز 169
نقشه 4-5- وضعیت دسترسی پیاده در بافت تاریخی و محدوده مورد مطالعه 170
نقشه 4-6- وضعیت حمل و نقل عمومی در وضع موجود 172
نقشه 4-7- نمایش الگوهای رفتاری و بررسی تفاوتهای آن در طول روز و شب از
یک روز هفته 174
نقشه 4-8- سکانس بندی فعالیتی وضع موجود در محدوده هدف 175
نقشه 5-1- استخوانبندی اصلی پیشنهادی محدوده مورد مطالعه 187
نقشه 5-2- جانمایی ریزفضاهای طراحی در محدوده هدف