بررسی سیر تحول و شاخت عناصر مؤثر بر استخوانبندی شهر گرگان و ارائه راهکار ساماندهی فعالیتی – عملکردی

چکیده



بررسی سیر تحول و شاخت عناصر مؤثر بر استخوانبندی شهر گرگان

و ارائه راهکار ساماندهی فعالیتی – عملکردی







مطالعه و شناخت مولفه ها و عوامل موثر در شکل گیری شهرها، از مهمترین مباحثی است که از گذشته های دور توجه اندیشمندان زیادی در رشته های مرتبط را به خود معطوف داشته است. ساخت‌ هر شهر از یك‌ سو نمایانگر هماهنگی‌ کالبدی و از سوی‌ دیگر گویای‌ چگونگی‌ جریان‌ فعالیتهای‌ اصلی‌شهر می‌باشد. امروزه عدم انسجام ساختار شهر با گسترش شبكه ارتباطی و تسلط خودرو در شهرهای ما به حدی افزایش یافته كه زندگی اجتماعی بیش از گذشته در معرض خطر قرار گرفته است. این عوامل به تدریج باعث تضعیف استخوانبندی شهر شده و در نهایت موجب تکه تکه شدن آن می­شود. با توجه به اهمیت نقش عناصر و پیکره­های ساختاری شهر در انسجام فضایی-كالبدی ، پژوهش درصدد است مفهوم استخوانبندی را با تاکید بر عناصر اصلی شکل دهنده ساختار شهر تبیین نماید و تاثیر این عناصر را در ایجاد یک کلیت منسجم در شهر شمالی گرگان، مورد مطالعه قرار دهد. باتوجه به این هدف، نیاز به ارائه فرآیندی­ است که در ابتدا استخوانبندی شهر شناخته شده و روند شکل گیری و عناصر موثر در این امر مورد بررسی قرار گیرد و درنهایت با بهره گرفتن از تحلیل مولفه ها و پیوستگی عناصر شکل دهنده ساختار شهر، به الگویی دست یافته شود که ساماندهی عملکردی – فعالیتی محدوده استخوانبندی اصلی شهر و در نهایت کلیت شهر تضمین گردد. برای این منظور، ابتدا به تحلیل نظریات پیرامون ساخت اصلی شهر پرداخته شد و با اخذ معیارها و قانونمندی های کلی ساماندهی استخوانبندی اصلی شهر، به چارچوب نظری شناخت استخوانبندی شهر گرگان به همراه معیارهای اصلی شناخت این کلیت دست یافته شد. نتایج این مطالعه حاکی از این امر می­باشد که شبکه ارتباطی مهمترین عنصر پیوند دهنده میان عناصر اصلی شهر می باشد و عناصر اداری و تجاری موجب پیدایش هسته های جدید درساخت شهر می باشد.



واژه‌های کلیدی : ساختارگرایی، استخوانبندی اصلی، شهر گرگان، ساماندهی فعالیتی – عملکردی استخوانبندی







فهرست مطالب





عنوان صفحه



فصل اول: مقدمه

1-1- کلیات 2

1-2- طرح مسئله. 3

1-3- اهداف تحقیق.. 6

1-4- سؤالات تحقیق 7

1-5- پیشینه تحقیق. 7

1-6- فرضیه تحقیق . 13

1-7- روش تحقیق پژوهش 14

1-8- مراحل تحقیق . 15

1-9- روش و ابزار گردآوری اطلاعات.. 17

1-10- جامعه آماری و تعداد نمونه و روش نمونه گیری. 17

1-11- روش تجزیه و تحلیل اطلاعات 18



فصل دوم: مفاهیم، نظریه ها، رویکرد

2-1 مقدمه .. 20

2-2 تعاریف و مفاهیم 21

2-2-1 ساخت 21

عنوان صفحه



2-2-2 اسکلت اصلی.. 23

2-2-3 ساختارگرایی 23

2-3 نظریات ساخت و ساخت اصلی 25

2-3-1 ساخت و ساختار فضایی در شهر .. 26

2-3-2 دیدگاه­های اساسی در ارتباط با ساختار فضایی .. 27

2-4 انگاره ها . 32

2-5 مزایا و معایب طراحی بر اساس استخوان­بندی اصلی شهر.. 54

2-6 جمع بندی نظریه های ساختار اصلی شهر (Main Structure) 57

2-7 بخش دوم : بررسی مصادیق و نمونه ­های موردی کاربردی استخوانبندی در شهرهای ایران و جهان.. 59

2-7-1 قسمت اول : بررسی تجارب طراحی بر اساس استخوانبندی اصلی در ایران 60
2-8 بخش سوم : جمع­بست مبانی نظری و تدوین چارچوب نظری پژوهش.. 85

2-8-1 مقدمه. 85

2-8-2 تدقیق معیارهای شناخت استخوان بندی اصلی شهر. 87

2-8-3 معیارهای شناخت استخوانبندی اصلی شهر. 89



فصل سوم: پیش درآمد مورد پژوهی و روش شناسی پژوهش

3-1 مقدمه 104

3-2 نگاهی اجمالی به موقعیت شهرستان و شهر گرگان. 105

3-2-1- تاریخچه استراباد( شهرستان گرگان کنونی ) . 106
3-2-2- شهر گرگان . 107
3-3 شناخت بستر طبیعی شهر گرگان . 108

3-3-1 عوارض طبیعی و مصنوعی شهر. 109


عنوان صفحه



3-4 دوره های تاریخی رشد و تحول شهر. 114

3-4-1- مقدمه.. 114
3-4-2- وجه تسمیه شهر گرگان (استرآباد قدیم).. 115
3-4-3- تاریخچه.. 116
3-4-3-1- شهر گرگان (استرآباد قدیم) قبل از اسلام .. 116
3-4-3-2- شهر گرگان (استرآباد قدیم) در دوره پس از اسلام .. 117
3-4-4- بافت و سازمان شهری .. 135
3-5 كاربری ها و كاركردهای شهری 137

3-5-1 مقدمه. 137
3-5-2- نحوه استفاده از اراضی شهر .. 137
3-5-2-1- مطالعه كاربری اراضی 137
3-6 شبکه معابر شهر. 142

3-6-1- مفاهیم و تعاریف سلسله مراتب شبكه معابر.. 143
3-6-2- سلسله مراتب شبكه معابر گرگان 144
3-6-3- بررسی وضعیت ساختار شبكه معابر .. 146
3-7 جمع­بندی شناخت شهر گرگان 149

3-7-1 بررسی تحقق توسعه كالبدی .. 149
3-7-2 دلایل انتخاب شهر گرگان.. 151
3-8 بررسی سیاست‌های طرح‌های فرادست .. 151

3-8-1 طرح جامع ناحیه ای استان گلستان 152
3-8-2 طرح جامع و تفصیلی سال 1375 طرح و معماری. 153
3-8-3 طرح جامع سال 1390 مهندسین مشاور پارت. 155
3-8-4 جمع­بندی بررسی طرح­های فرادست.. 156
3-9 تبیین فرآیند شناخت استخوانبدی شهر گرگان. 157

عنوان صفحه



فصل چهارم: تحلیل شهر گرگان بر اساس استخوانبندی اصلی

4-1 مقدمه 161

4-2 روند شناخت استخوانبندی اصلی .. 163

4-3 شناخت استخوانبندی اصلی بر اساس معیارها . 164

4-3-1 : عوامل ‌محدوده کننده یا مانع .. 164
4-3-2 : معیار ثبات ( پایداری درطول زمان ) 171
4-3-2-1 : دوره های تاریخی در عملکردهای شهری .. 171
4-3-3 : مقیاس عملکردی و کالبدی عناصر 204
4-3-4 : عناصر و فضاهای تسهیل کننده روابط اجتماعی 207
4-3-5 : عرصه های مهم و تأثیرگذار فعالیتی و کارکردی.. 214
4-3-6 : شبکه ترکیبی گذرها شامل مراکز و محورها. 226
4-3-6-1- شناخت وضعیت کلی شبکه معابر شهر .. 226

4-3-6-2- شناسایی شبکه اصلی گذرهای ارتباطی پایدار در طول تاریخ . 228

4-3-6-3- شناسایی حجم تردد در شبکه معابر اصلی. 231

4-3-6-4- مراکز و گره های ترافیکی 233

4-3-7 : نشانه های شهری و جنبه های نمادین 236
4-3-7-1- شناسایی نشانه های شهری 237

4-3-7-2- شناسایی نمادهای شهری 238

4-3-7-3- تحلیل تاثیر نشانه ها بر شهر 239

4-3-7-4- تحلیل تاثیر نمادها بر استخوانبندی شهر 240

4-4 شناخت استخوانبندی موجود شهر گرگان. 242

4-4-1 : شناخت الگوی توسعه و تحول استخوانبندی اصلی شهر گرگان. 245

4-4-2 : ارزیابی الگو موجود فعالیتی استخوانبندی شهر 248

عنوان صفحه



4-4-3 : ارزیابی الگوی شبكه گذرهای استخوانبندی شهر در وضع موجود. 249

4-5 جمع بندی فصل شناخت و تحلیل استخوانبندی شهر گرگان.. 251



فصل پنجم: طراحی استخوانبندی اصلی و ارائه الگوی ساماندهی عملکری – فعالیتی

5-1 مقدمه 253

5-2 تحلیل استخوانبندی شهر گرگان. 254

5-3 تدوین راهبرد جهت دستیابی به الگوی پیشنهادی.. 258

5-3-1- تدوین راهبرد به کمک SWOT 258

5-3-2- تدوین جدول سوات (SWOT). 259

5-3-3- استخراج راهبردها .. 265

5-4 ارائه ایده کلی ساماندهی استخوانبندی اصلی شهر 266

5-4-1- الگوی توسعه فیزیکی 267

5-4-1-1- الگوی های توسعه.. 267

5-4-1-2- انتخاب الگوی مناسب توسعه استخوانبندی 269

5-4-1-3- پیشنهاد الگو . 270

5-4-2- الگوی توزیع فعالیتی – عملکردی.. 270

5-4-2-1- الگوهای شکل یابی مراکز فعالیتی.. 270

5-4-2-2- الگوی پیشنهادی توزیع عرصه های فعالیتی.. 273

5-4-3- الگوی شبکه گذرها.. 274

5-4-3-1- الگوهای پیشنهادی شبكه گذرها.. 274

5-4-3-2-انتخاب الگوی مناسب شبكه گذر 275

5-5 پیاده سازی الگوی پیشنهادی. 276

5-6 تحقق اهداف پژوهش.. 280

عنوان صفحه



5-7 پاسخ به سوالات پژوهش.. 281

5-8 بیان یافته ­های پژوهش. 282



فهرست منابع

منابع فارسی. 283

منابع انگلیسی. 291

منابع اینترنتی. 293



پیوست

پیوست شماره 1 295

پیوست شماره 2 302

































فهرست جداول





عنوان صفحه



(جدول شماره 1 -1) تجارب داخلی در خصوص استخوانبندی شهر و ساختار اصلی

در ایران 8

(جدول شماره 1-2 ) برنامه زمان بندی انجام پژوهش. 15

( جدول شماره 2- 1 ) مزایا و معایب ساماندهی شهر بر اساس استخوانبندی اصلی 56

( جدول شماره 2-2 ) نظریه های موجود پیرامون ساختار اصلی شهر 57

( جدول شماره 2- 3 ) ویژگی های استخوانبندی شهر اصفهان در دوره های تاریخی 64

( جدول شماره 2-4 ) ویژگی­های استخوانبندی شهر شیراز در دوره­های تاریخی.. 69

­جدول شماره 2-5: ویژگی های محتوایی استخوانبندی شهر– مشخصات عملکردی.. 73

جدول شماره 2-6 : ویژگی های محتوایی استخوانبندی شهر– مشخصات کالبدی 74

جدول شماره 2-7 : ویژگی های محتوایی استخوانبندی شهر– مشخصات بصری و هماهنگی فرمها. 75

( جدول شماره 2-8 ) مشخصات طرح فیلادلفیا.. 80

(جدول شماره 2-9 ) مشخصات طرح خلیج توکیو اثر تانگه. 83

( جدول شماره 2-10 ) تحلیل دیدگاه­های محققین پیرامون معیارهای شناخت ساخت اصلی شهر. 85

( جدول شماره 2-11 ) قانونمندی­های ساماندهی استخوانبندی اصلی شهر – ویژگی­های کالبدی 86



عنوان صفحه



( جدول شماره 2-12 ) قانونمندی­های کلی ساماندهی استخوانبندی اصلی– ویژگی­های عملکردی 99

( جدول شماره 2-13 ) قانونمندی­های کلی ساماندهی استخوانبندی اصلی شهر 100

( جدول شماره 2-14 ) نحوۀ سنجش معیارهای شناخت استخوانبندی اصلی شهر.. 102

( جدول شماره 3-1 ) مساحت، درصد تشكیل دهنده از كل مساحت شهر و سرانه كاربریهای شهری.. 139

(جدول شماره 4-1 ) تغییر و تحولات کالبدی شهر گرگان در طول زمان 172

( جدول شماره 4-2 ) عناصر و کاربری­های تحت تحول شهر در طول تاریخ.. 179

( جدول شماره 4-3 ) سطح عملکرد عناصر مهم و حیاتی فعالیتی شهر گرگان 203

( جدول شماره 4-4 ) عناصر و فضاهای تسهیل کننده روابط اجتماعی. 210

جدول شماره 4-5 : عناصر و عملکردهای تسهیل کننده روابط اجتماعی به ترتیب اولویت

در شهر 211

( جدول شماره 4-6 ) وضعیت تولید سفر در نواحی ترافیكی شهر گرگان.. 221

( جدول شماره 4-7 ) سهم سفرهای مختلف در سفرهای جذب شده به نواحی ترافیكی

شهر گرگان. 222

( جدول شماره 4-8 ) سهم وسایل نقلیه مختلف در سفرهای شهر گرگان و

وسایل نقلیه فعال 222

( جدول شماره 4-10 ) نمادها و المانهای شهری گرگان 238

( جدول شماره 4-11 ) تاثیر نشانه­های شهری و عناصر نمادین بر استخوانبندی

شهر گرگان. 240

( جدول شماره 4-12 ) الگوهای تحول استخوانبندی شهر گرگان در دوره های تاریخی . 246

جدول شماره 4-13 : اطلاعات شبکه معابر شهر گرگان بر اساس Space Syntax 250

( جدول شماره 5-1 ) ایدئوگرام کلی جدول SWOT .. 259

( جدول شماره 5-2 ) ماتریس swot معیار عوامل محدود کننده.. 261

عنوان صفحه



( جدول شماره 5-3 ) ماتریس swot معیار مقیاس عملکردی عناصر 261

( جدول شماره 5-4 ) ماتریس swot معیار عوامل پایدار در طول زمان. 262

( جدول شماره 5-5 ) ماتریس swot معیار عناصر و فضاهای تسهیل کننده

روابط اجتماعی. 262

( جدول شماره 5-6 ) ماتریس swot معیار عرصه های مهم و تأثیرگذار فعالیتی

و کارکردی.. 263

( جدول شماره 5-7 ) ماتریس swot معیار نشانه های شهری و شبکه نمادین. 263

( جدول شماره 5-8 ) ماتریس swot معیار شبکه ترکیبی گذرها شامل مراکز و محورها. 264

( جدول شماره5-9 ) معیارهای انتخاب الگوی مناسب شبکه گذرها 276





































فهرست تصاویر





عنوان صفحه



(تصویر شماره 1-1) فرمول محاسب حجم نمونه کوکران.. 18

(تصویر شماره 2-1 ( عناصر 5 گانه خوانایی لینچ 43

(تصویر شماره 2-2) تئوری­های طراحی راجر ترانسیک.. 45

تصویر شماره 2-3 : شهر اصفهان و میدان نقش جهان. 63

( تصویر شماره 2-4 ) عوامل موثر در ساختار فضایی شیراز.. 68

( تصویر شماره 2-4 ) نقشه تئوتیهواکان 76

( تصویر شماره 2-5 ) شهر فیلادلفیا، 1683 اجرا شده توسط هلم.. 77

( تصویر شماره 2-6 ) ایده ساختاری طرح توماس هلم 78

( تصویر شماره 2-7 ) استخوانبندی شهر فیلادلفیا 79

( تصویر شماره 2-8 ) طرح فیلادلفیا.. 81

( تصویر شماره 2-9 ) طرح فیلادلفیا.. 81

تصویر شماره 2-10: ایده اصلی طرح.. 81

تصویر شماره 2-11: طرح اجرا شده. 81

( تصویر شماره 2-12 ) موقعیت خلیج توکیو. 82

( تصویر شماره 2-13 ) ایده ساختاری طرح خلیج توکیو 84

( تصویر شماره 2-14 ) طرح خلیج توکیو – تانگه.. 84

( تصویر شماره 2-15 ) عوامل محدود کننده. 89

( تصویر شماره 2-16 ) پایداری در طول زمان.. 90

عنوان صفحه



( تصویر شماره 2- 17 ) فضاهای تسهیل کننده روابط اجتماعی 92

( تصویر شماره 2-18 ) عرصه های تأثیرگذار فعالیتی و کارکردی.. 93

( تصویر شماره 2-19 ) الگوی گستره و محور 94

( تصویر2-20 ) نشانه های شهری و نمادین.. 95

( تصویر شماره 3-1 ) پارک جنگلی ناهارخوران 110

( تصویر شماره 3-2 ) منظر شهر از ارتفاعات هزارپیچ.. 111

( تصویر شماره 3-3 ) پارک جنگلی النگ دره 112

( تصویر شماره 3-4 ) مناره مسجد جامع گرگان – مربوط به دوران سلجوقی 119

( تصویر شماره 3-5 ) تپه قلعه خندان گرگان – دارای ثبت اثر ملی 123

( تصویر شماره 3-6 ) الگوی تجریدی پیشنهادی طرح جامع سال 1375 153

تصویر شماره 4-1 : فضاهای برخوردار از روابط اجتماعی شهر گرگان. 212

تصویر شماره 4-2 : المانها و نمادهای شهری گرگان 239

( تصویر شماره 4-3 ) تحلیل پیوستگی شبکه معابر مرکزی شهر گرگان.. 249

( تصویر شماره 5-1 ) الگوی شماتیک فعالیتی شهر گرگان.. 255

( تصویر شماره 5-2 ) الگوی شماتیک استقرار عرصه­های فعالیتی نسبت به

استخوانبندی شهر.. 256

( تصویر شماره 5-3 ) الگوی شماتیک توسعه محدوده استخوانبندی شهر گرگان 268

( تصویر شماره 5-4 ) الگوی فعالیتی تکی قطبی ( مرکزی ).. 271

( تصویر شماره 5-5 ) الگوی آرایش فعالیتی خطی. 272

( تصویر شماره 5-6 ) الگوی فعالیتی چند مرکزی.. 272













فهرست نقشه ها





عنوان صفحه



( نقشه شماره 2-1 ) بستر طبیعی شهر شیراز.. 67

( نقشه شماره 3-1 ) تقسیمات سیاسی استان گلستان 106

( نقشه شماره 3-2 ) نقشه تقسیمات سیاسی گرگان.. 107

( نقشه شماره 3-3 ) نقشه گردشگری شهر گرگان. 108

( نقشه شماره 3-4 ) جایگاه عوارض طبیعی و مصنوع در توسعه شهر 113

( نقشه شماره 3-5) مسیردیواردفاعی گرگان.. 117

( نقشه شماره 3-6 ) جبال و دیلم و طبرستان و گرگان (قرن 4 ه ق) 118

( نقشه شماره 3-7 ) نقشه گرگان در سال 1236ه . ش – 1279 ه.ق 124

( نقشه شماره 3-8 ) سازمان فضایی شهر در دوران قاجاریه 126

( نقشه شماره 3-9 ) فضاها و عناصر شاخص محلات گرگان در اواخر دوره قاجاریه 129

( نقشه شماره 3-10 ) بافت شهر در انتهای دوره پهلوی اول 130

( نقشه شماره 3-11 ) توسعه شهر تا سال 1353 134

( نقشه شماره 3-12 ) نقشه شهر گرگان – سال 1365. 134

( نقشه شماره 3-13 ) مراحل توسعه كالبدی شهر. 136

نقشه شماره 3-14: کاربری اراضی موجود شهر. 141

( نقشه شماره 3-15 ) سلسله مراتب شبکه دسترسی معابر.. 146

( نقشه شماره 3-16 ) الگوی ساختار شبکه معابر وضع موجود 147

( نقشه شماره 3-17 ) الگوی توسعه پیشنهادی سازمان فضایی شهر در سال 1375.. 154

عنوان صفحه



( نقشه شماره 3-18 ) الگوی توسعه پیشنهادی سال 1390 مهندسین پارت.. 156

( نقشه شماره 4-1 ) عوارض طبیعی محدود کننده توسعه پیرامون شهر. 167

( نقشه شماره 4-1 ) عوارض طبیعی داخل محدوده شهر.. 168

( نقشه شماره 4-3 ) عوارض مصنوعی داخل و پیرامون شهر 169

( نقشه شماره 4-4 ) عوامل محدود کننده یا مانع استخوانبندی شهر گرگان 170

( نقشه شماره 4-5 ) عناصر پایدار شهر گرگان در دوره های تاریخی 203

( نقشه شماره 4-6 ) عناصر دارای عملکرد شهری در شهر گرگان 205

( نقشه شماره 4-7 ) عناصر دارای عملکرد فراشهری در شهر گرگان.. 206

( نقشه شماره 4-8 ) عناصر و فضاهای تسهیل کننده روابط اجتماعی در سطح شهر گرگان213..

( نقشه شماره 4-9 ) نقشه زون بندی سرشماری فعالیتی کارگاه­ها ۱۳۸۷.. 215

( نقشه شماره 4-10 ) توزیع کارگاه­ها در سطح شهر. 216

( نقشه شماره 4-11 ) تراکم کارگاه­ها در بلوک­های آماری سطح شهر گرگان.. 217

( نقشه شماره4-12 ) ناحیه بندی ترافیکی شهر گرگان . 220

( نقشه شماره 4-13 ) تولید سفر در نواحی ترافیکی شهر گرگان. 223

( نقشه شماره 4-14 ) جذب سفر در نواحی ترافیکی شهر گرگان. 223

( نقشه شماره 4-15 ) شدت جذب سفر در نواحی ترافیکی شهر گرگان.. 224

( نقشه شماره 4-16 ) عرصه های مهم و تأثیرگذار فعالیتی و کارکردی 225

( نقشه شماره 4-17 ) شبکه معابر اصلی شهر گرگان 227

( نقشه شماره 4-18 ) راه­های ارتباطی قدیمی و پایدار سطح شهر گرگان.. 230

( نقشه شماره 4-19 ) سطح سرویس معابر شهر گرگان در صبح، ظهر و عصر. 232

( نقشه شماره 4-20 ) گره ها و مراکز تجمع فعالیتی و ترافیکی 234

( نقشه شماره 4-21 ) شبکه گذرها و مراکز اصلی شهر گرگان.. 235

( نقشه شماره 4-22 ) نشانه­ها و شبکه نمادین در شهر گرگان.. 242



عنوان صفحه



( نقشه شماره 4-23 ) استخوانبندی موجود شهر گرگان 244

( نقشه شماره 4-24 ) الگوی فعالیتی استخوانبندی موجود شهر گرگان.. 248

( نقشه شماره 5-1 ) محدودیت­ها و امکانات توسعه شهر گرگان 269

( نقشه شماره 5-2 ) الگوی پیشنهادی فعالیتی – عملکردی استخوانبندی شهر گرگان 279



















فهرست دیاگرام





عنوان صفحه



(دیاگرام شماره 1-1 ) فرایند شناخت و ساماندهی استخوان بندی اصلی شهر گرگان.. 16

(دیاگرام شماره 2 -1 ) دیدگاه های رایج در خصوص ساختار فضایی شهر.. 27

( دیاگرام شماره 2-2 ) نظریه پردازان ساخت اصلی شهر 31

( دیاگرام شماره 2-3 ) معیارهای شناخت استخوانبندی اصلی شهر 88

( دیاگرام شماره 3-1 ) عناصر و فضاهای خدماتی شهر گرگان دوران قاجاریه. 128

(دیاگرام شماره 3-2) نمودار فرآیند شناخت استخوانبندی شهر. 157

( دیاگرام شماره 4-1 ) معیارهای شناخت استخوانبندی اصلی شهر 162

( دیاگرام شماره 4-2 ) روند شناخت استخوانبندی اصلی شهر گرگان 163

( دیاگرام شماره 4-3 ) مقاطع تاریخی مورد بررسی . 171

( دیاگرام شماره 4-4 ) عناصر پایدار شهر در طول زمان. 202

( دیاگرام شماره 4-5 ) اولویت بندی معیارهای اجتماعی بودن فضاها

بر اساس پرسشنامه .. 211

( دیاگرام شماره 4-6 ) پایدارترین راه­های ارتباطی شهر گرگان. 229

( دیاگرام شماره 4-7 ) نشانه های طبیعی و مصنوع شهر گرگان.. 237

( دیاگرام شماره 4-8 ) کارکردهای نمادهای شهری.. 240

( دیاگرام شماره 4-9 ) انواع المانها و نمادها در سطح شهر 241





عنوان صفحه



( دیاگرام شماره 4-10 ) انواع الگوهای تحول و توسعه استخوانبندی شهر. 245

( دیاگرام شماره 5-1 ) راهبردهای استخراجی به منظور ارائه الگوی

استخوانبندی پیشنهادی. 265

( دیاگرام شماره 5-2 ) ابعاد مختلف ساماندهی استخوانبندی اصلی شهر. 266

( دیاگرام شماره 5-3 ) الگوی توسعه پیشنهادی استخوانبندی شهر 267









فصل اول















مقدمه





کلیات


شهر به‌ عنوان‌ عالی‌ترین‌ نوع‌ مجتمع‌ زیستی‌ انسان‌ تحت‌ تاثیر عوامل‌ مختلف‌ فرهنگی‌، اجتماعی‌ و اقتصادی‌، اقلیمی‌ و در گذر زمان‌ اشكال‌ فضائی‌ خاصی‌ پیدا كرده‌اند. مطالعه و شناخت مؤلفه­ها و عوامل موثر در شکل­گیری و توسعه شهرها، از مهمترین مباحثی است که از گذشته­های دور توجه اندیشمندان مختلف در رشته­های مرتبط را به خود معطوف داشته و نظریه­ها و مدل­های مختلفی جهت تحلیل این پدیده ارائه گردیده شده است. ساخت‌ فضائی‌ هر شهر از یك­سو نمایانگر هماهنگی‌ فضای‌ كالبدی‌ شهر با شرایط‌ و عوامل‌ مزبور و از سوی‌ دیگر گویای‌ چگونگی‌ جریان‌ فعالیت­های‌ اصلی شهر می‌باشد.

ساخت[1] یک مفهوم کلی و دارای کاربرد وسیع در علوم اجتماعی می­باشد. در برداشتی عام، یک ساخت اجتماعی مجموعه یا کلی است اجتماعی، متشکل از اجزایی سازمان یافته، کم و بیش وابسته به هم و دارای پیوندی بادوام با یکدیگر(بیرو، 1366: 382). بدین ترتیب هرگاه میان عناصر و اجزای یک مجموعه که کلیت آن مورد نظر است رابطه­ای نسبتاً ثابت و پابرجا برقرار باشد، به مفهوم ساخت و انسجام دست یافته می­شود.

امروزه بحران­های گوناگونی شهرهای ما را تهدید می­نماید و انسجام شهری در معرض اغتشاش و بی­سامانی قرار گرفته است. وحدت و هویت شهری – که از مشخصه های ویژه شهرسازی کهن ماست- کم کم به بوته فراموشی سپرده می­شود. آشفتگی و عدم انسجام ساختار شهر با گسترش شبكه ارتباطی سواره و تسلط خودرو در شهرهای ما به حدی افزایش یافته كه زندگی اجتماعی و آئین شهروندی بیش از گذشته در معرض خطر قرار گرفته و انسان­مداری و انسان­گرایی را تحت الشعاع خود قرار داده است. سواره­ها و پیاده­ها در كشمكشی دائمی در تمامی عرصه­های شهری درگیر شده­اند.

نیازهای جدید باعث تغییر ساختار شهرها شده و فرصت انطباق ساختار قدیم با عملکرد جاری از شهرها گرفته شده است. این عوامل به تدریج باعث تضعیف ساختار و استخوانبندی شهر شده و در نهایت انتظار جدایی و تکه تکه شدن آن می­رود. از همین رو ساماندهی نظام حركتی و ساختار فعالیت­های شهری به طور موازی و هماهنگ، به نحوی كه مسیرهای حركتی شهر به صورت یك كل منسجم و یکپارچه عمل نماید و ادراك شوند، كاملا ضروری است.

با توجه به اهمیت نقش عناصر و پیکره­های ساختاری شهر در انسجام فضایی-كالبدی بافت شهری، این پژوهش درصدد آن می­باشد تا مفهوم استخوانبندی را با تاکید بر عناصر اصلی شکل دهنده­ی ساختار شهر تبیین نماید و تاثیر این ویژگی را در ایجاد یک ساختار منسجم پیرامون یکی از شهرهای شمالی کشور؛ شهر گرگان، مورد بررسی قرار دهد.





طرح مسئله


اولین فعالیت در هر پژوهشی انتخاب و بیان مساله پژوهش می­باشد (خورشیدی و قریشی, 1381: 40). یک مساله زمانی­که صورت خارجی پیدا می­کند که احساسی به پژوهشگر مبنی بر اینکه پدیده­ای یا رویدادی درست نیست یا آنطور که باید باشد، نیست یا نیاز به تبیین بیشتری دارد، دست دهد (دلاور،1382: 78) و بیان آن مرحله اقدام را برای تحقیق مهیا می­سازد.

گسترش روز افزون شهرها، اقدامات عاجل عمرانی را طلب می­نماید و شهر ناگزیر از پذیرفتن تغییرات می­باشد. عدم شناخت و درک ساختار و استخوانبندی شهرها و عدم تلاش درحفظ و ساماندهی آن، موجب بروز لطمات فراوانی به ارزش­های نهفته در شهرها و الگوهای شهرسازی گردیده است. (حمیدی, 1376: 4)

اقدامات شهرسازانه دردوره پهلوی که شامل خیابان کشی­های وسیع بود باعث ازهم گسیختگی استخوانبندی قدیمی اکثر شهرهای ایران گردید. لذا آگاهی و تسلط طراحان وسیاست­گذاران، از ساختار گذشته و حال شهرها امری ضروری می­باشد.

این نکته که توسعه شهرها تا چه اندازه بر مبنای استخوانبندی می­باشد، مسئله­ای است که در این پژوهش پیرامون شهر گرگان، به عنوان مجموعه شهری دارای پتانسیل، بدان پرداخته خواهد شد.

دردوران اخیر پراگندگی عناصر شهری و فعالیت­های عمومی به عبارت دیگر تغییر الگوی ساختاری مراکز و بخش­های عمومی شهر در سازمان مرکز شهر و استخوانبندی اصلی آن موجب اغتشاش گریده است. فقدان سیاست­های صحیح توسعه و نابسامانی توزیع کاربری­های شهری موجب ازهم گسیختگی در استخوانبندی اصلی شهرها که برخوردار از وحدت و یکپارچگی و پیوند مناسب بوده اند، شده است. از مشکلات اساسی دیگر ناشی از ساختار فضایی نامناسب، توسعه و رشد بی­رویه می­باشد. این رشد بی­رویه ناشی از اثر متقابل و پیچیده بین نیروهای بازار، سرمایه­گذاری­های عمومی و اجرای نامناسب ضوابط و مقررات بوده است.

همچنین در عصر حاضر، آشفتگی و عدم انسجام ساختار شهر با گسترش شبكه ارتباطی سواره و تسلط خودرو در شهرهای ما به حدی افزایش یافته كه زندگی اجتماعی و آئین شهروندی بیش از گذشته در معرض خطر قرار گرفته و انسان مداری را تحت الشعاع خود قرار داده است. سواره­ها و پیاده­ها در كشمكشی دائمی در تمامی عرصه­های شهری درگیر شده­اند.

نیازهای جدید باعث تغییر ساختار شهرها شده و فرصت انطباق ساختار قدیم با عملکرد جاری از شهرها گرفته شده است و به تدریج باعث تضعیف ساختار و استخوانبندی شهر شده و در نهایت انتظار جدایی و تکه تکه شدن آن می­رود. از همین­رو ساماندهی نظام حركتی و ساختار فعالیت­های شهری به طور موازی و هماهنگ، به نحوی كه مسیرهای حركتی شهر به صورت یك كل منسجم و یکپارچه عمل نماید و ادراك شوند، كاملا ضروری است.

طراحی کل شهر در مقیاس بزرگ ممکن نیست. از نظر اقتصادی و اجرایی نیز غیر این اقدام غیر عملی می­نماید و از طرف دیگر مطلوب هم نیست؛ زیرا موجب ایستایی، عدم امکان رشد و ایجاد تصور کلی توسط ساکنین شهر می­شود. لذا ضرورت طراحی و ساماندهی استخوانبندی شهر به شیوه­ای که وسیله ایجاد یک حوزه مشترک و ارتباطی بین عناصر خاص شود، مطرح می­گردد. برای جلوگیری ازافزایش نابسامانی­ها در شهر ضروری است، اقدامات منفرد و پراکنده در ارتباط با یکدیگر قرار گرفته و ساختاری واحد و یکپارچه درکلیت شهر به وجودآورد (حمیدی، 1376: 5). ساماندهی استخوانبندی شهر، فرصتی را پدید می­آوردکه تمام عملکردهای شهری و انواع ارتباطات انسانی در یک شبکه درهم تنیده و نزدیک به هم قرار گیرند.

ضرورت طرح موضوع شناخت و ساماندهی استخوانبندی اصلی شهرها، از دو نقطه نظر مطرح است.

نخست آنکه بی توجهی به استخوانبندی شهرها به ویژه در شهرهای کهن، چه عواقبی را در پی داشته است و دیگر آنکه با توجه به شرایط کنونی چه روشی می­تواند برای ساماندهی و توسعه شهرها دارای حداکثر کارایی باشد.

توسعه شهری همواره تحت تاثیر نیروهای اقتصادی بیرونی است و بقاء آن بستگی به راه حل­های خلاق و سریع برای مسائل و مشکلاتی که در طی زمان پیش می­آید دارد.

از نقطه نظر اقتصادی، شهر یک بازارکار و بازار مصرف بزرگ است و ساختار فضایی ناکارامد باعث پراکندگی بازار کار و فعالیت و در نتیجه تحمیل هزینه اضافی از لحاظ جابه­جایی (حمل و نقل) و کاهش درآمد و می­شود و نیز می­تواند باعث پایین آمدن کیفیت زیست محیطی شود که همه این عوامل باعث غیرقابل رقابتی گردیدن شهر می­شود.

ازضرورت­های دیگر ساماندهی شهر براساس احیاء استخوانبندی این نکته می­.باشد که اگر در روند رشد کلان شهرها، توسعه به سوی نواحی حومه­ای صورت گیرد، جایی که مظاهر شهری پراکنده پراکندگی بسیاری می­یابند، مراکز قدیمی نهایتاً از اعتبار خواهند افتاد و همه فعالیت­های شهری به صورت پراکنده، درسراسر منطقه گسترده می­شوند.

به تدریج درهیچ کجا گره شهری وجود نخواهد داشت و هیچ محدوده­ای به عنوان هسته مرکزی شهر قابل درک نخواهد بود و این عامل موجب کاهش روابط اجتماعی و تعاملات بین شهروندان می­گردد.

برخی فضاها و عملکردهای شهری می­توانند موجد خوانایی شهر و تمایز آن شده و بیان کننده هویت ملی و برانگیزنده احساس غرور در مردم شهر شوند، که تعداد این نوع عناصر در شهرهای کشور ما، ایران؛ کم نیست. اما باید دید در طول ادوار گذشته و رشد سریع این شهرها آیا به استخوانبندی اصلی شهر توجهی شده است؟! باید دید این شهر به عنوان مرکزی که سالانه جاذب گردشگران بسیاری است و جمعیت عدیده­ای را درخود جای داده، تا چه حد در توسعه­های اخیر خود ارتباطات فضایی استخوانبندی را مدنظر قرارداده است؟ آیا این توجه موجب تقویت آن شده و یا موجب تضعیف گردیده است؟





اهداف تحقیق


اهداف و پیامدهای این تحقیق را می توان در دو بخش و رده در نظر گرفت :

1- اهداف کلان و راهبردی 2- اهداف اجرایی و عملیاتی



الف : اهداف کلان

هدف کلان این طرح را می توان « بررسی سیر تحول استخوانبندی شهر گرگان و شناخت عوامل تاثیرگذار بر شکل گیری آن و ارائه طرح ساماندهی » اشاره نمود.



ب : اهداف اجرایی و عملیاتی

اهداف اجرایی و عملیاتی ساماندهی استخوانبندی شهر را می توان به شرح زیر اشاره نمود :

شناخت معیارها و عوامل اصلی ساختار شهر گرگان در جهت تقویت استخوانبندی اصلی شهر؛
بررسی شیوه شکل گیری استخوانبندی اصلی شهر گرگان به منظور دستیابی به معیارهای استخوانبندی اصلی شهر ؛
دستیابی به الگوی مطلوب سازماندهی استخوانبندی شهر گرگان به منظور تقویت جایگاه شهر به عنوان مرکز استان.






سؤالات تحقیق


عناصر مهم و تاثیرگذار بر شکل گیری و تقویت استخوانبندی شهر گرگان کدامند؟
الگوی شکل گیری و تغییر استخوانبندی شهر گرگان به چه شیوه ای می­باشد؟
چه الگویی می تواند موجب ارتقاء جایگاه شهر گرگان در استان را به عنوان مرکز سیاسی – اداری شود ؟
[1] Structure

تعداد صفحه : 311