تفسیر به معنای توضیح دادن مطلبی است تا قابل فهم گردد و اصطلاحاً به شرحهایی که بر قرآن نوشته میشود، اطلاق میگردد. اولین تفسیر مکتوب و مدون قرآن، تفسیر محمد بن جریر طبری است.
واژهٔ تفسیر از ریشهٔ سامی پشر/فسر است که در کهنترین کاربردهای خود، بهمعنای «گداختن»، و در کاربرد پسین، به معنای «گزاردن (خواب)» و «تعبیر کردن» اطلاق شدهاست. این کاربردها را افزون بر عربی میتوان در زبانهای باستانی اکدی و آشوری، در عبری و در اشکال مختلف زبان آرامی از آرامی کتاب مقدس، سُریانی و مندایی بازیافت. در فرایند انتقال از معنای «گداختن» به «گزاردن»، استعارهای رخ داده که مبنای آن همسانگیری گداختن سنگ معدن برای دستیابی به فلز ناب با گداختن سخن برای دستیابی به معنای نهفتهٔ آن است. بازگرداندن تفسیر به معنای تسفیر و «روشن کردن» که در برخی منابع آمدهاست مؤیدی ندارد. این واژه در آیهای از قرآن آمده که در آن گفته شدهاست: «آنچه خداوند به پیامبر خود میدهد، «احسن تفسیرا» است». راغب اصفهانی که به معنای ریشهای واژه توجه داشته، مادهٔ «فسر» را به معنای «اظهار معنای معقول» گرفتهاست.
محمدحسین طباطبائی: «تفسیر عبارت است از بیان کردن معنای آیههای قرآن، روشن کردن و پردهبرداری از اهداف و مفاهیم آیهها.» از این جملهٔ محمدحسین طباطبایی در کتاب شناخت قرآن و دانشنامهٔ رشد چنین نتیجهگیری شدهاست: «بنابر این تفسیر به معنای برداشتن پرده ابهام و نشان دادن معنای باطنی و درونی الفاظی است که در نگاه اول به دست نمیآید. از این رو تکیه بر معنای ظاهری آیات را تفسیر نمینامند.» و نیز آمده: «تفسیر یعنی روشن ساختن مفهوم آیات قرآن مجید، و واضح کردن منظور پروردگار.»
فهرست مطالب:
مفسران بزرگ صحابي
مفسران تابعي
ويژگيهاي تفسير طبري
كتاب التبيان في تفسير القرآن
آثار عمده شيخ طوسي
تفسير الكشاف
كشف الاسرار و عده الابرار
روحُ الجٍنان و رُوحُ الجَنان
تفسير بيضاوي
مفاتيح الغيب
الصافي في تفسير القران
تفسير جلالين
تفسير المنار
تفاسيري كه در جهان شيعه اعتبار يافته اند
و...